توضیح خواجه نصیرالدین طوسى از بطلمیوس و کتاب ثمره مشهور است - وبلاگ امین و کیوان

به گزارش وبلاگ امین و کیوان، توضیح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم، از آثار خواجه نصیرالدین طوسى (طوس 579-653ش، بغداد) است که آن را جلیل اخوان زنجانى (تهران 1311-1389ش، تهران) تصحیح نموده و مقدمه اى عالمانه بر آن افزوده است.

نوشتار حاضر در برگیرنده توضیح خواجه نصیرالدین طوسی بر کتاب ثمره بطلمیوس است. وی این توضیح را به فرمان وزیر هولاکوخان یعنی خواجه شمس الدین محمدبن محمد جوینی و پسرش بهاء الدین که در آن موقع حکمران اصفهان بود به رشته تحریر درآورده است.

بطلمیوس کلادیوس، ریاضی دان، جغرافی دان و از مشهورترین منجمان است. وی در سال 100 میلادی در مصر علیا به جهان آمد و در اسکندریه زیست. کتاب صد کلمه یا ثمره، که گفته می گردد خلاصه کتاب دیگر بطلمیوس ـ یعنی اربعه یا چهار مقاله (Tetrabiblos) است، قدیمی ترین کتاب احکام نجومی است که با سه بار ترجمه به زبان عربی برای دانشوران سلف عرب شناخته شد. بطلمیوس پس از تألیف کتاب اربعه، برای شاگردش سورس (Severus) آن چهار مقاله را خلاصه نموده است.

در میان شروحی که بر کتاب ثمره نوشته شده، توضیح ثمره بطلمیوس خواجه نصیرالدین طوسی از همه معروف تر است. توضیح حاضر اگر چه در احکام نجوم است اما خواجه نصیر بعضی کلمات آن را از نظر فلسفی مدنظر قرار داده و به توضیح آن اهتمام نموده است.

کتاب حاضر از مقدمه مصحح، مقدمه نویسنده و متن اصلى، شامل توضیح ثمره بطلمیوس و متن عربى صد کلمه، تشکیل شده است. مصحح در مقدمه مفصلی که بر این کتاب نوشته علاوه بر معرفی بطلمیوس، کتاب ثمره و نسخه های آن، مباحثی را ذیل عناوین توضیح ثمره و جنبه فلسفی آن، ثوانی نجوم و نحوست آن ها، گیسودار، ذوالجُمّه، نیزک یا شهاب، نقطه اعتدال بهاری و اصحاب طلسمات، و رقعه کژدم آورده است. وی بعلاوه در مقدمه از ویژگی های نثر کتاب، شیوه جمع بستن کلمات و بعضی نکات زبانی دیگر سخن گفته است.

جلیل اخوان زنجانی براى تصحیح این اثر از منابع متعدد و معتبرى (53 منبع) به زبان هاى فارسى، عربى و لاتین بهره برده است.

مصحح یادآور شده است: ... کتاب ثمره بارها توضیح شده است و ما نام شارحان را در مقدمه ذیل بطلمیوس و کتاب ثمره آورده ایم که از آن میان توضیح خواجه نصیرالدین طوسى از همه معروف تر است. سزگین نیز در کتاب خود لیستى مفصل از نسخه هاى توضیح خواجه آورده است که بر اساس گفته وى قدیمى ترین نسخه مربوط به سال 669ق (سه سال قبل از مرگ خواجه نصیر) است که در کتابخانه ایاصوفیا به شماره 2695 نگهدارى مى گردد. متأسفانه براى تصحیح این کتاب، این نسخه در دسترس نگارنده نبود. نسخه هایى که در تصحیح مورد استفاده قرار گرفته است، عبارتند از: 1. نسخه لیدن... 2. نسخه دانشگاه تهران... 3. نسخه کتابخانه ملّى ملک ... و ...

در شروع این کتاب، لیست مطالب و در انتها دو گونه لیست هاى فنى: 1. فهارس مقدمه (کسان، کتاب ها، جاى ها، اصطلاحات نجومى و اسامى لاتین) و 2. فهارس متن (کسان، کتاب ها، جاى ها، اصطلاحات نجومى و کتابنامه) تنظیم شده است.

علاقه مندان می توانند کتاب توضیح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم را با جلد شومیز به بهای 40 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 65 هزار تومان، از مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب تهیه نمایند.